Pa MANG EN Thuanthu

PA MANG EN THUANTHU

            Pa Mang En cu Phaizawl mi a si ih Mualsun hrin a si.  A pa Ring Lim le a nu Kiim Ngai teih faate pasarih lakah a pahnihnaka si.  A unau pawl tla cu:
1. Pa Thang  Cin
2. Pa Mang En
3. Pa Sen Lut (Suan Hial pa)
4. Pa Phun Luai (Nun Cuai pa)
5. Pa Pak Maang (Mi banglo le `ong thiamlo)
6. Pa Phun Zaam (Lim Mung pa)
7. Nu En Nem tla an si.

A Nauhak lai thu
                Pa Mang En cu a nauhak lai ihsin thokin a innsang hrangah thuruat thiamtu mifim le teimakzet mi a si. Hna a ttuan thei le veten kuli hnattuan in Kawl rawn lam, Falam ih Kala pawl le Mirang pawl hnenah kuli hnattuan in a tawi vivo. Anetnak ah Hakha tiang a thleng ih Laitlang ih siangbawi hmaisabik Carson bawipa te inn ah hnattuan in a um dah a si.  Paisa hlawh lawng si loin tlawng khal an kaiter ih Kawlca phunthum tiang a ong a si.

Pathian zum a thoknak
                 Laitlang ah siangbawi Carson le a nupi Laura, Dr. East te nupa le ca zirhtu Karen saya tampi an rak thleng. Karen saya pawl in ca lawng zirh loin Pathian thu le hla khal an zirh beet lai a si.  Raithawi ttul nawn loin Pathian zumnak ruangah rundam si theinak le Jesuh Khrih zumnak ruangah khawsia pawlih zianghman an siatsuah ngam nawnlo ti thuhla pawl kha siangbawi pawl le Karen saya pawl hnen ihsin a theih tikah Pa Mang En cu a lung a kim ngaingai.  A theihmi thuthangttha sim dingah Phaizawl khua ah a tlung. Phaizawl khawpi pawl khalin an zum ve. Khrihfa cang tahratin tihnimnak laak dingah  tumtahnak an nei.  Cumi thuhla pawl kha khuabawi pawl le tlangpi pawlin an thei tikah Pa Mang En ruangah a si ti an thei ih Pa Mang En kha khua ihsin an dawisuak ta a si.  Pa Mang En khal cun pannak ding hmundang a theihlo ruangah Hakha thotho a pan sal.  Pa Mang En ih tantak mi zumtu pawl cu khuabawi le tlangpi pawlin an hro ciamco ruangah an zumnak an ttulsal thluh. Pa Mang En cun a tantak mi zumtu pawl kha a sia a herh ngaingai ih an hrangah napi in thlacamnak a neisak ttheu.  Nikhat ni ah Pathian in can ttha in pe leh ko ding tin ruahsannak a nei ringring.

Fang relhnih le hla fungkhat
                    Pa Mang En cu khawpi Phaizawl ih zumtu pawl a siaherh tuk ruangah a rei hlanah khua a rak tlung sal.  Khuabawi le tlangpi pawl a ttih ruangah rualpi a sawm ngam nawn lo.  Amah te lawng hla a sak, Baibal a siar ih thlacamnak a nei ttheu.  Khuabawi le tlangpi pawlin mi molh le mi aa ah an ruat ih zianghman ah an siar lo. Cuti ih a um rero kha Bualkhaw ih Pa Cong Khaam in a theih tikah Pa Mang En hnenah hla zir dingah rualpi pahnih thawn Phaizawl ah an feh.  An hla zirh awkmi cu, “Ni hnakin a tleu khua ttha a um” ti a si. Hla fungkhat kha zarh thum sung an zirhawk in Pa Cong Khaam te khal an sak thiam ve. An lungawi tuknak ah cuih hla fungkhat te cu sak phahin Bualkhaw ah an tlungsal ttheu.  Hla zirh man ah fang relhnih an pek.  An hla hmin khal “Fang relhnih hla” tiah an sak.  Hlasak thiammi a dang an neilo ih ruangah Fang relhnih hla kha khawm hramthawknak, a hlukhuannak le baannak ah cumi hla fungkhat te lawnglawng kha kum reipi sung an sak. An ning thei hrimhrim lo.

Tihnim a tum sal
                    Pa Mang En cu amah lawng thlacamnak, Baibal siarnak le hlasaknak thawn caan a hman ttheu ruangah khuabawi pawl le tlangpi pawlin zianghman ah an siar lo. Asinan hmaisa ih tihnimnak laak duhtu pawl thawn a thupten tihnim dingah an tumtah thotho.  Siangbawi pawl Phaizawl khua ah ko tahratin tihnimter ding kha a ngam lo ruangah Khawsak khua ah feh an tum. Cutiih a thupten an tumtahmi pawl kha khuabawi le tlangpi in an thei tikah napiin an hro ciamco sal. “Khrihfa na cang a si le khua sung ihsin kan lo dawi ding, nan inn le nan lo pawl tla kan lo lonsak thluh ding” tiah an hro.  Pa Mang En le zumtu hrekkhat pawl tihnim ding a cangsuak theilo ruangah Pa Mang En cu Hakha ah a feh sal.

Tihnimnak
                    Pa Mang En cu veihnih rori tihnim ding atumtahmi a cangsuak thei lo ruangah a thin anaa ngaingai. Curuangah Hakha lam a pan sal ih tihnimnak a dil. Siangbawipa Dr East in 1909 April ni 24 ah tihnimnak a pek a si. Pa Mang En thawn tihnim tumi pawl tla cu a tanglam bangtuk an si:
1. Tuang Kam Kum 15 a siih Tuitum khuami a si.
2. Mang En Kum 15 a siih Phaizawl khuami a si.
3. Vong Hrang Kum 21 a siih Mizo (Lusei) mi a si.
4. Re Ling Carson bawinu ih cawm mi pa a si.
5. Mang Chang Kum 14 a siih Hakha khuami a si.
6. Maw Cha Kum 10 a siih Karen miphun
Saya Thi Gaing ih farnu a si.
7. Tea Pam Kum 17 a siih Hakha khuami a si.
                     Dr East ih hminsinnak cabu sungah Pa Mang En thu thawn pehpar aw in hitiin a ngan. “Pa Mang En cu Phaizawl khuami a si. Pinetree camp kiangah a um. A zumnak ruangah khuabawi le tlangpi in an dawi ih kan hnenah a ummi a si. 1909 kum April ni 23 ni ah tihnim ding pawl cu zingpit ten zirnak kan thok ih zanlam siimpi tiang kan zir. 1909 April ni 24, zinglam nazi 10:00 ah tihnimnak cu kan thok.  Mi pasarih tihnimnak kan pek.  Tihnimnak kan tteh hnuah nunau nu pakhat a mitthli tla tluahthlo phahin, “Keimah khal tihnimnak ka duh ve a si. Bawi Jesuh Khrih ka zum ve a si,” tiah a thleng ve.  Dr East cu a thin a khoihtuk ruangah napiin a ttap ih cumi nunau nu khal ti a hnim sal ve a si,” ti in a  ngan.
                    Pa Mang En cu ti ahnim ttheh hnu reilote ah Phaizawl khua ahcun a tlung sal thotho.  Amahte in hla a sak,  Baibal ca a siar ih thla a cam ringring ttheu. Sualnak ngaingai a tuah lo ruangah khuabawi le tlangpi pawl khal in zianghman cu an ti lem lo. Zarhpi ni hi ttha ten a ul ttheu.  Nithla siarnak a nei lo ruangah zarhte ni a ul tawk, nikhat ni a ul tawk tla a um ttheu.

A nupi a tthit
                     Pa Mang En cu Pa Phuai Vir le Nu Khuang Kham teih fanu fala Thang Zom thawn an tthitaw.  Pa Mang En in anupi Thang Zom kha thlacam a zirh ttheu.  Baibal ca khal a zirh. Hla khal a zirh ttheu a si. An nupa lawngin zarhpi an ul ttheu. Nu Thang Zom cu Khrihfa a cang ruangah khuabawi le tlangpi in an nautat ngaingai ih zaangfahza zet a si. A u le nau pawl hmanin zianghman ah an siar lo. Khan Sum timi fapa pakhat te an nei.

Khuasung in dawi an tuar sal
                     Phaizawl khua in raithawinak  a phunphun an nei. Sensak thawinak, Sawmbawl min thawinak, Thimlak thawinak, Rengmual thawinak, Danglang thawinak tivek thawinak pawl an tuah ttheu.  Cumi raithawinak dingah sumhnam an zuat, zu an khuan, fang tla an khuan ttheu.  Cumi raithawi canah Pa Mang En tla khuan an fial ve.  Asinan Pa Mang En in khuan a duh lo. Pathian cabuai le khawsia cabuai ttawm hlah uh timi a um  ruangah a duhlonak a si. Raithawinak khuan an duhlo ruangah an nupa in khua ihsin an dawisuak ih Kawl rawn Taungphila, Za Lian khua ah an vai. Culaiah Kawl rawn cu a zarh ngaingai ih ruahmi a si. Pa Mang En ih nupi Nu Thang Zom cu Kawl rawn a thlen hnu a reihlanah a naa ih cutawk ah a pasal a thihsan ta a si. Pa Mang En khal cun amah lawng lungleng umhar a tuar thei lo ruangah a fapa Khan Sum thawn Phaizawl khua an tlung sal. Siangbawipa Cope ih canganmi sungah “Phaizawl khua ah tapidaw innkhat bek oma, a pasal khualzin kaalin a u pa in a zi ciahsak hi. Tuahangin amau Kawl ah tai in teng uh hi” (Phaizawl khua ah Khristian innkhat lawng a um ih, a pasal khualtlawn karlak ah a u pa in a nupi a tlun ter. Curuangah annih cu Kawl ah an vai) tiah a ngan. a hmin cu a ngan lo.1

Phaizawl ah Khrihfa a karh
                      Pa Mang En Kawl rawn in a tlungsal hnuah kiangkap ah Khrihfa an um phah vivo thlang ruangah khuabawi le tlangpi in an hmuhsuam ngam nawn lo.  Culawng siloin uktu pawl khal Mirang an si ih Khrihfa lawnglawng an si ve.  Sualnak tumpi ti hrim in an tuah lo ahcun ttih a nungtuk nawn lo.  Pa Mang En tihnim dingah khua ah a tlun laiah tihnim dingah a hngaktu pawl hrangah can ttha can remcang pakhat an ngah sal.  Cuticun  Siangbawipa Rev. Cope ih a hmaisabik  tihnimnak a pek mi pawl cu atanglam bangtuk an si. Ani fiangten kan thei nawn lo.
1. Pa Vir Suan
2. Pa Bat Zom
3. Pa Thang Cin (Pa Mang En ih u a si)
4. Pa Phun Luai (Pa Mang En ih nau a si)
5. Pa Sen Lut (Suan Hial pa a siih Pa Mang En ih nau a si)
6. Pa Cuang Zam (Sayaci Khup Piang ih pu-papi a si)
7. Pa Phawk Hang (Saya Hang Khum ih pa a si)
8. Nu Liim Rel tla an si.

Ttumhnihnak Tihnimtu pawl:
                      1931 ah March ni 20 ni ah Siangbawipa  Rev. Cope in Bualkhua ah tihnimnak a peksal ih Phaizawl khuami tihnimnak a laaktu pawl cu atanglam bangtuk an si:
1. Pa Cuang Hong (Khup Piang pa)
2. Pa Cuang Lam (Khen Zom pa)
3. Pa Vir Lam (Cong Lian pa)
4. Pa Thang Vir (Neih Piang pa)
5. Pa Pau Lian (Khuang Bawi pa)
6. Pa Ngeih Theu (Cong Mung pa)
7. Nu Pau Rel (Luah Mung nu)
8. Nu Hial Kham (En Sum nu)
9. Nu Kham Cuai (Kim suan nu)
10. Nu Kham Dim (Rah Cung nu)
11. Nu Kham Thei (Cong Mung nu)
12. Nu Zawm Thiam (Neih Piang nu)
13. Nu Sung Kual (Piang Cuai nu)
                       A tlunih tihnimtu pawl hi Pa Mang En ih Pathian thu a zirh rero mi pawl an si. Zirhtu saya dang an nei hrihlo ruangah Pa Mang En in  ati thei tawkin a zirh ttheu a si.  An hlasak thiammi cu “Ni hnakin tleu sawn ram ttha a um” ti hi a si. Hla dang thiam mi an nei lo. Pa Mang En khalin thu a sim tikah Johan 15:1-10 sung ta “Keimah hi sabit kung ka si ih nannih cu a tteek nan si. Keimah thawn nan pehzom lo a si ahcun nan rah thei lo ding” ti hi a sim ringring. Khawm tinten cumi lawnglawng a sim ttheu ruangah Pa Cuang Zam cu a ningtuk lawmmam ih khawm paih nawn loin a ngol ta an ti. A mawh ve ce lo.  Hla fingkhat le thu pakhat ringring cu ning a um taktak ding a si ko.

Nupi dang a tthit sal
                     Pa Mang En cu a nupi Thang Zom in a thihsan hnuah kum reipi nupi tthitsal nawn loin a um.  Asinan netalam ahcun Nu ThuanMang a tthit sal ih fapa pakhat le fanu pathum an nei ih atanglam bangtukin an si:
1. Pa Vil Mung (Ral kut ah a thi)
2. Nu Liim Kual (Thuan Sum nu)
3. Nu Kap Zam (An Nang nu)
4. Nu Nuam Mung (Pa Sin Mung nupi)

A caan netabik
                      Pa Mang En hi a nauhak lai ihsin thokin Kawl rawn lamah siseh, Hakha ah siseh, a cancan ah Rev. Thang Tsin hnenah siseh a um ttheu.  A damlo lai khal ah Saya Thang Tsin in a tuamhlawm ttheu a si tiah Rev. Za Duh in a sim. Pa Mang En khal pumpi natnak a nei ruangah a sungkhat unau pawlin laidan ah kirsal in raithawi sal ding lawnglawng ah an sawm ttheu.  A unau pawl in rai an thawi sak nain a dam thei cuang lo. Falam sizung ah an fehpi nan a dam thei cuang lo. Falam sizung ih a um lai khalah Khrihfa mi malte pawl in an tuamhlawm ttheu.  Citicun  Pa Mang En cu Falam in 1937, March ni 27 ni ah  Pathian hnenah a cawl ta a si. Aruak cu Falam Khrihfa pawl in an tuamhlawm ih Saya Aung Dwe in ruakvuinak a tuah sak a si. 
                     Pa Mang En cu Kawl ttong le Kawl ca a thiam. Laica khal a thiam zet. Mirang ca khal Siangbawi pawl hnenih a um ruangah mal lai cu a thiam thotho. Laimi ttong ah Tidim, Sihzang, Falam, Hakha ttong pawl khal a thiam thluh. A dam reilo nan Pathian ram le Phaizawl mi pawl hrangah mi sunglawi, mi thupizet, hngilh theihlo ding mi Pathian sal ttha a si tiah himi cabu thawn upat le sunloihnak kan pek a si. 
_____________
Endnotes
1 Cope Topa Bawl Thukizakna Lai pan, Tedim Journal. Vol. 2 (April 2002): 42. Editor in thuanthu pakhat ih telve dingah a betmi a si.
2 Rev. Cong Sum ih nganmi sungin laakmi a si.
3 Ibid.
4 Ibid.
5 Ibid.
6 Ibid.
7 Ibid.
8 Ibid.
9 Ibid.

Ngahnak: Rev. San Tsung Nung nenah ka ngennak a kuat nak si.