UMTU PO PAN HUN A UKNAK OM DAN

UMTU PO PAN HUN A UKNAK OM DAN

Ngantu: Saya Thian Za Uk (M.Div)

Umtu Christian po pan hun lai in Mediterranean zawlai lian ngai sung hemah sakhaw benak a lun e maw a ther e maw zai tsiar heh uar ngai si. Jesuh heh Kumpibawi Augustus san in suak si in, timi tselh zawh raldo hun san reipi sung hen me Mediterranean tipi le a kiang zawlai hem kheh Rome ten le atsia uk si. Augustus heh Rome uknakk pi sung ah ram uktu masaber si atsia, timin a si theinak tuh in a Papa Julius Caesar hampan saknak si. Julius Caesar heh silekhaw Rome rampi sung ah remnak (peace) leng tsiar tu le mipi thunei nak dan hem a botsiar tu si in kum zalom nih sung lun tsian in ral do nak om ngawl si. Me Mediterranean tipi zawl lai a te heh tima ong in uknak dan pakhat thunei nak  nuaiah veikhat khen om ong ngawl bek zongawl tibang hen sah nung no in khen om ong ngawl si.

Rome ram dapnak (Pax of Romana) hen ruat nak le sakhaw be nak te zai thei nak tuh in khen puah si. Bek zongawl in ram sung suk so vak beih thei nak tuh in lampi te khen puah atsia, sum dawng nak lamah khen nase ngai in khang so si. Tin me hun sung ah Greek awn le latin awn bek heh rampi in mang si. Latin awn tah in Greek awn heh khawpi mun tam sawn in mang si. Awn hin nih bek a mang nak hen a mah ni le amah ni sungah mi pawl nak a beih bek zongawl biak nak sa khaw lam khen a rang ngai in zai pi si. Tin Greek awn le lai a mang tu tam sawn heh Mediterranean Ni suak nak lamah om te pawl si. Egypt ram a Alexanderia khaw ah om te hen Greek phun nam dan heh tupi tsan sawn si. Tin Greek awn heh Rome khawpi sung, Sicily sung le langlam Italy ah mang bek zongawl Gaul langlam khawpi sungah le Mediterranean saklam ah khen mang si.

KUM ZALOM MASA PATHUM SUNG A UMTU ZAIDAN

THE EXPANSION OF CHRISTIANITY IN FIRST THREE CENTURIES

Kum zalom masa pathum sung a umtu te zaidan heh me Rome uktu te thuneinak thaw umtu masa te reemnak hen theihdik in om si. Rome ram uktu Augustus in a rampi sungah remnak (dainak) le hausa nak thaw in a thih ni AD 14 kum tsain in uk si. Rome ram uktu Trajan in AD 116 kum in Rome ramri  heh kauh tsiar doh leh in timi ah a le nak khaw te heh Dacia, Arabia, Armenia le Mesopotamia e heh si. Tin me hun lai in Rome rami (citizen) te tsa in khual vak hawh suk hawh so heh baih ngai si.Hei ta baih ngai sim ti le khaw , me Rome te  san in awn pakhat bek (Greek awn) mang bek zo ngawl tangka mang nak te hem khen heh bang si. Tin lampi tinak tak hem khen heh Rome khawpi leng ngawl om ngawl si.

Jesuh khrih thing lamteh vumah a thi zawh, Paul le a rualpi Judah mi ninglun (Apostle / Follower) dang te lamhuai nak in Jesuh Khrih san ti le ninglun te san ti’n khen si. Tin Pthian thuthang pha heh Palestine ram leek tsian in leng si. Jesuh in a ninglun (Apostle) te Gentile te nenah thuthang pha phuang tu in thu apenak bang in Greece ram le Asia ram (Asia Minor) mun tampi ah ninglun ten Pathian thuthang phuang in vak si. AD 100 kum in Rome uknak ram Ni suak nak lamah pawlpi din in omtu a kham pelh khen, kum zalomthum dawl lamah Gentiles umtu te benak (religion) sakhawbang in zai theih tawp in saklam ram Roman Britain tsian in zai si.

A pan lai in thuthangpha heh Jerusalem ah om Judah mite nen ah leng masa atsia, Pentecost ni Peter thu thang pha phuang nak minung thawng thum ten san nak ngah si.

THUTHANGPHA ZAINAK SAN TE PAWL

(THE FACTORS CONTRIBUTION OF THE GOSPEL)

            

               Kum zalom masa pakhat nak hun til-lem no sungah Pathian thuthangpha rang ngai in le nase ngai in zai si. Timi thu thangpha rang ngai in a zainak san ber te heh me a nuailam a bang te heh si.

           

                 Alexander lian (Alexander the Great) in hun reipi sung leivum pi uk thei tu heh a otnak ber a si man in, a rampi sungah Greek awn le nam miphun dan te pawl lun tu in le mang tu in thu suah si. Tin a ralkap te nenah khen ram sung mi nupang te bek zi tuh in huai un ti’n so si. Timi bang hen a ti nak ah thil a shuak heh silekhaw awn hin khat (Greek awn) bek kheh mang dang atsia, me Greek awn heh mi hem mang nak (common language) awn in le zungah mangnak awn (official languge) in suak si.

           

                Rome uknak pi hen me Greek uk nak pi heh le in a luah phang in, me ram sung henah a om miphun le nam dan hin tampi peh si. Tin Ni suak nak lam pin sel tuh in len nak te hem khen heh amah ni phun le nam dan hem zam in me Greek phun le nam dan heh lun in Greek awn mang si. Timi man in Rome uk nak ramsung ah khen me Greek awn bek heh pakhat le pakhat awn pi dunnak in mang zom si. Tin Christian umtu masa te pawl khen heh me san sungah om te a si man in Greek awn, Greek phun nam dan thaw om si. Me man hen thuthang pha heh rang ngai in zai si.

            

               Thu thangpha rang ngai in zai nak san masa ber heh silekhaw thu lun nak si. Jesuh in a ninglun te nenah puah tuh in thu a zam nak bang in a ninglun ten niam khiat nak thaw Raula tinggrim kheh ngak dang a tsia, Pentecost ni in Ralau thiangrim a tso dang tsel phang in thu thang pha phuang in vak pan dang si. Me Raula thingrim bawmnak peh ngawl in Jesuh ninglun umtu ten thil ti theinak heimah nei ngawl si. Tin a dang pakhat leh heh si lekhaw Lai thiangrim (LTR) thu kham ther sungah ngan nak “Hun a kim phang in Pathian in a Tsapa kuat suk si. Thing lamteh vumah zatsak mual pho nak thaw leivum pi sual nak tsa thi si” ti hen mi thinsung ah tuar ngam deve thei nak tuh in thu ruat nak pe si. Bek zo ngawl in Jrerusalem a umtu masa te pawlin Judah danthiam upate penak reem nak kheh a lau man in Jrerusaalem khaw kiangkap khaw le ramah daan sep dang si. Timi a daan nak khaw le ramah om men ngawl in a sung ah a om  nung reng Pathian thu thangpha keh tawl ngawl in phaung si. Timin phuang le rel in a om nak thu thangpha kheh Rome uk nak ram pi sungah zai in om si.

             

                   Pakhat le pakhat upat dun nak, pe nak, tarah te le bawmtu nei ngawl te bawm nak, pakaht le pakhat it dun nak le Bawipa tsa ti in umtu masa ten nun nak tsian liam ngam in le tuar ngam in a om nak man in umngawl tu te thilung hip (le) in raula pai tam pi san suak si. Umtu masa te puah le pernak man in Pathian thu thangpha heh rang ngai in zai si. Rome uk nak pi in kum khaw a nung Pathian thu thangpha umtu te phuang nak kheh timit tum in umtu te vumah reemnak a phun pe in umtu te rek in a om pelh khen Pathian nen pin a leng thu thangpha kheh timit thei tsuang ngawl si. Umtu masa te thisen lungnak nak man in le tuar nak te man in leivum pi ah thu thang pha zai in om si.

AD 100 – 313 HUN SUNG CHRISTIAN REEMTU TE
(THE PERIOD OF PERSECUTION DURING 100 – 313 AD)

             Christian te reemnak heh Jew te kut sungpin pan masaber si. Tsimi zawh a rei ngawlin kumpibawi Nero in AD. 64 kum in Rome khawpi mun leinih ah meikang suaktiar in, Rome khawpi hal si. Me khawpi a halnak manin mipi thinraw sosang kheh a lau leita in a luat theinak tuh tiin Christian (umtu) te halnak si tiin nawn si. Tsimi manin umtu te rekberh tuin thupe si.

           Mepa reemnak manin Christian tampi te nunnak liam si . Mepa san sungin Apostle Peter heh amah rori in napertu ralkap te nenah a ngennak bangin Rome ralkap ten a lehlawk lu buksuk (lu lam nuai tak) in thinglamteh vumah  rek si. Tsin Apostel Paul asilekhaw a ngawng ten in rek si.

             AD. 16 kum in, Marcus Aureline kut sungpin Christian te reemnak suak lehleu si. Mepa hun sungin Apostle te Pa(Apostolic father:- i.e. Jesuh khrih’ ninglun apostles te luntu te pawl heh Apostolic Pa ti’n ko si.) Polycrap aheh a umnak manin mei thaw halnak tuar in thi si. Tsimi hun sung pahin France khawpi panih, Lynos le Vinne Christian ten khen reemnak tuar deve si. Vinne khawpi pin Santus, Maturus, Pergamos pin Attalus le nupang Blandina, mete hem hen nase ngai in remnak tuar in thi si. Marcus Aureline umtu te reemnak heh AD.161 pinpan AD. 180 tian rei si.

               Kumpibawi Severus san AD. 200 kum in, umtu te reemnak ah Perpetua khen thi si. Tsin AD. 235 kum in suangbawi Maximinus in umtu hem tsimit veng tu in thu suah atsia, tsimi a thu suahnak kheh Rome ralkap pakhat in eel in umtu a silam kheh phuang si. Tsimi phangin amah kheh thawnginn sungah khum in thi tu in thupe si. Pammachius in Rome te hluatdaw upa(senator) le umtu dang minung sawmli panih (42) te hem kheh nikhat sungin a ngawng ten berh si. Quritus, Rome te mipha,mi mingthang (nobleman) heh, a inn kawpi te le a sel te hem kheh nase ngai in reem in, thi tu in thupe si. Martina, nupang pha mingthang (noble young lady) heh a ngawng tensak si. Tsin Hippolitus, umtu upa ( bishop) heh ri thaw henpek in lei lakah a thi ma hem sipuh in nuktiar si.

              AD 249 kum in , suangbawi te theipinak peh ngawlin Alexadria khawpi sungah umtu te reemnak suak si. Mertrus, Alexandria khaw ah kum reipi umtu si ongla pa kheh vaatduk in, lungto thaw dengreih si. Quinta, umtu nupang pakhat heh lungto hiam ngai vumah a kawng pin ruantsum het no in nuk atsia, a dawl taber nak in lungto thaw dengreih in rek si. Apollonia le nupi terber kum sawmsarih tuzep hen umtu a silam kheh a phuang manin, ri thaw hen ngawl pelh napikhaw, me nupi nu hen tibang hen ruatnak nei si. Timi heh tungtu a ka phuangnak umtu ka tinak la si ngawl sing ti in ka tileh tuh sa-am ti a ruattseih laitum in meipi sungah lonnak ngah in thi nom si.

                      AD.249 kum in Decius Pagan temple sa atsia, timi kheh Empheus in khawpi sungah a om mihem nenah bawlnak le raithawinak pe in milim te be tu in thupe si. Tsimi thupenak kheh a kutnuai a ralkap sarih; Maximinanus, Martianus, Joanner, Malchus, Constantines le Sarion ten lun zuam ngawlin eel si.

                  Tsin Theodora, Antioch pin khangai mawi ngai pakhat in Rome te milim nenah bawlnak pe nuam ngawlin a eel manin thawnginn sungah khumnak tong si. Ama manin a thalawhpa vumah thupenak le a erhnak te a thei phangin, Theodora kheh om thei ngawl in thukhentu te maiah hawhper atsia amah si ngawl si, keimah sawn si a tuartu tuh ti in ngen si. Tsimi phangin thukhentu ten a panih a ngawng keh tensak in a ruang te kheh mei sungah hal si.

                AD. 257 kum, suangbawi Valerian san in Rome a upa Stephen(bishop of Rome) kheh a ngawng tensak si. Saturnus in milim nenah bawlnak a pe nuam ngawl manin a kawng pin ri thaw hen atsia kawlpaw mei ah khit in temple pin nuktsiar in a lu kehreih in a luak te leilak ah thehsep in thi si. Lawrance aheh asilekhaw vaatduk atsia ri thaw hen pek in a nungtsa in buhkang sungah kio (roaste) si. Mirang te sung pin martyr tuar masa bertu heh Alban ah si. Thukhentu ten amah heh Christian a si lam tsiangno in theinak a si ta, milim nenah bawlnak pe a tsi maw, tsi ngawl lekhaw, thi ot sawn ha tsi khaw? tiin thu dong atsia, Alban in milim nenah bawlnak pe tahin thi tu deng sawn sing ti si. Tsimi a deng tselh phangin thukhentu ten a ngawng ten nom si.

              AD.270 kum in Christian te reemnak heh suangbawi Aurelian kutsung pin pan lehleu si. Me hun henah Rome Bishop(Bishop of Rome) Filex aheh a ngawng ten in rek si. Tsin Rome khangno pakhat heh asilekhaw minei ngawl tsarah te nenah tangka dawmlaino pe in a bawm vengnak kheh Christian si tsi tiin nawn atsia, len in Rome khaw kiangah a om Preaneste khawpi ah huai in, tsimi munah a ngawng ten in rek si. Mehun sungah remnak a tuar te ming khumnak heh tihemno bek om si.

               Maxentius aheh lekhaw Rome uknak (Roman Empire) pi sungpin a dawltaber Christian te reemtu pa si in, kum zathum(300) zongawl Christian te zohsuam nautat nak, reemak le thihnak tian tuar tselh zawh AD.313 kum in Constine in Rome uknakpi sungpin Christian te suah zalennak pe si.

AD POPAN KUMZALOM PATHUM SUNG CHRISTIAN TE REEMNAK A MAAN

       (THE REASON FOR PERSECUTION OF CHRISTIANITY IN THE FIRST THREE CENTURIES AD)

                AD popan lam kumzalom pathum sung ah umtu(Christian) ten Rome uknakpi ah penak reemnak tuar si. Tsimi reemnak a tawknak a maan heh ;-

1. Sakhawlam pin reemnak a maan

                Sakhawlam thaw pan lekhaw Christian te reemnak a maan heh a heitaber ti phangin umtu Christian ten uktu te nenah siah a penuam ngawlnak manin le ,Suangbawi upa te upat a pe nuam ngawl bek zo ngawl, Rome uknak thuneinak thaw puahnak milim maiah kunin be nuam ngawlnak manin Christian ten reemnak nase ngai tawk si. Tsin Christian te hen milim benak sakhawlam thaw a pehzom dun puai ti bangte ah le ralkap lut tu in sawm in huainak khen naap ngawlin eel in puai ti bangte khen a peh nap ngawl ta si.

                Rome uknakpi a thuneinak thaw puahnak milim maiah kun in bawlnak a pe tehem heh Rome uknak thulun te si ti atsia, a kun nap ngawl bek zongawl bawlnak pe nuam ngawl te heh Rome uknak dotu te si ti’n ti si. Tsin Christian te hen kumpibawi Caesar kheh kumpibawi si ti in khen phuang nap ngawl si. Heitasim tilekhaw Jesuh Khrih pakhat bekheh kumpibawi si in be tuk tatak si tiin ti si.

2. Uknaklam pin reemnak a  maan

               AD 64 kum in, kumpibawi Nero in latsang tsom a sa sungin Rome khawpi sung mun leinih (12) ah meikang suaktiar in, tsimi a suaktiartu heh amah si ti a nawnnak pin a luat theinak tuhin Christian te nawn atsia, Christian te reemnak nase ngai in pe si. A panihnak silekhaw, Rome uknakpi hen Khrih uknak ram(Christ’s kingdom) heh tibang memen si tu ngawllai si ti Christian te phuangnak a theithiam ngawl bek zongawl mitampi te Chrstian umtu in a suak manin , Rome uktu ten Christian te thuneinak le huaidunnak nase ngai kheh Rome uktu ten Rome uktu te thuneinak te hem kheh bo kha tu ti a lau manin Christian te reem si.

               A pathumnak heh silekhaw Christian te heh minung taksa ei in, le thisen in, i.e. Jesuh Khrih turnak phawk rengnak tuhin mangnak Bawipa simlai, thei te si ti a ruatnak si. Tsin Christian te hen lungkaw sungah tawkdun dang vengin Pathian thangphat in itnak laikuang (love feasts) te kil dang atsia, itdun dang ngai in le remdun dang ngai in om dangin pakhat le pakhat upat pe dunnak le itnak langtiarnak in ka U/Nau/Ternu tiin a kodun dangnak kheh midang ten theithiam ngawlin me Christian te heh nu le pa sinak mang veng (Sexual perversion) te pawl si ti in nawn lehleu lai si.

3.Mihem nen pin reemnak a maan

                  Christian te reemnak san tampi om siin, tua a vumlam a ngannak sakhawlam pin remnak san le uktu lam pin reemnak maan te bek zongawl in mihem nen pin reemnak san te khen om si. Tsimi mipi/mihem lam pin Christian te reemnak maanber heh hei zongza Rome khaw ah thil a leng te le thil a tsang te hem;- Rikam dungnak, natse phangawl te, lianthing te, le nikhaw phangawl te pawl a lengnak heh me Christian ten Rome thuneinak thaw puahnak milim maiah kunin a be nuam ngawlta si tiin Christian umtu te pawl nawn dang si.

                 Me thu te manin AD popan kumzalam pathum a Christian masa te pawl hem heh nase ngai in Rome uknakpi hen remnak pe si. Tsimi bek zongawlin Rome uknak nuaiah a om minungpi te hem in khen ral bangin nam a tsia reemnak nase ngai penak kheh lungkimpi dang ngai si. Tsin mipi ten Christian sakhaw a mudan heh silekhaw a umnak manngawl thaw zirh dunnak sakhaw pakhat in um ten dang si.

                              CHRISTIAN TE REEMNAK MANAH THILTSANG TE
                                                   (THE EFFECTS OF PERSECUTION)

                 Christian te reemnak man hen thil panih suak in, a phalam le a selam om veve si. Tsimi a phanak lam le a senak lam te heh me a nuailam a tsomtsiangno in ngannak bang te heh si.

1. A phanak lam

            Christian te reemnak heh pawlpi vumah meiburhnak bang si. Reemnak nase ngai umtu te vumah a leng ma dapnak thaw a dimlai in, mitampi te thinthengnak khen ngah lem ngawlin, le Pathian nenah aaptsawmnak le pumpenak khen nei lem ngawlin Christian sakhaw sungah lut ten si. Sipelhatsia tsimibang hem kheh me reemnak nase ngaipi hen thiangtiar(purify) leh si. Me reemnak man hen Christian te munkhat bek om theihnung leh ngawlin a daan min khaw le ram hemah Pathian thuthangpha phuang in,a ram kau tiar si (Matt.28:19-20). Tertullian in, “Martyr te thisen heh pawlpi a laitsi si,” ti’n ti si. Mi ralpha te tuarnak le midang te tsa nunliamnak hen Christian te umnak a manhar dan langtiar si. Me miralpha te tuarnak le nunliamnak manin mitampi ten Christian sakhaw sungah lut si.

2. A senak lam

               Christian te nenah nase ngai in remnak a leng phangin, mi zahlam tampi ten a umnak pin ningtolh si. Tsin Christian reemnak om leh ngawlla in a dap phangin pawlpi sungah lut leh ot in, umnak pin ningtolh ngawl te hen thunei sawn ot in, tsimi ah hun reipi sung buainak suak lai si. Tsimi hun lai a umnak pin ningtolh dan te heh hinthum in khen theih si;-

1. Sacrificat – Milim sakhaw benak ah bawlnak a petu te.

2. Thurificati – Rome uktu te thuneinak thaw puahnak milim maiah meihal bawlnak a petu te.

3. Libellatici – Milim sakhaw benak ah bawlnak le Rome uktu te thuneinak thaw puahnak milim nenah meihal bawlnak pe ngawl pelh napikhaw, reemnak pin luat theinak tuh ti in uktu thuneitu te nenah theipinak lai tangka thaw a lei te ti’n khen thum in khen theih si.